Choć ochrona środowiska w dużej mierze jest domeną prawa publicznego, to jednak temat skutków prawnych zanieczyszczenia powietrza jest obecnie aktualny również w orzecznictwie sądów cywilnych. W ostatnich latach pojawiły się przypadki uznawania powództw o ochronę dobra osobistego w postaci prawa do korzystania z nieskażonego środowiska naturalnego, którego naruszeniem miałby być utrzymujący się w Polsce od wielu lat stan zanieczyszczenia powietrza. Zagadnienie to jest jednak sporne w nauce prawa oraz w orzecznictwie, a w najbliższym czasie będzie przedmiotem uchwały Sądu Najwyższego.
Najnowsze orzecznictwo z zakresu ochrony dóbr osobistych
Głośną sprawą dotyczącą zagadnienia prawa do korzystania z nieskażonego środowiska naturalnego jest wyrok z 24 stycznia 2019 r.[1], w którym Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie zasądził od Skarbu Państwa kwotę 5 tys. zł na cel społeczny. Podobny wyrok zapadł 1 października 2019 r.[2] – tym razem Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy w Warszawie zasądził od Skarbu Państwa łącznie 35 tys. zł na cele społeczne. W sprawach tych, sądy rozpoznały istnienie dobra osobistego w postaci prawa do czystego powietrza, a za jego naruszenie uznały brak skutecznych działań ze strony władz publicznych w zakresie poprawy jakości powietrza, mimo obowiązków prawnych wynikających z Konstytucji oraz z prawa Unii Europejskiej[3].
Wciąż zapadają jednak odmienne wyroki sądów, zgodne z tradycyjną linią orzeczniczą, odmawiające uznania istnienia tak ujętego dobra osobistego. Chociażby, w wyroku z 1 lutego 2018 r., Sąd Apelacyjny w Katowicach stwierdził, że warunkiem przyznania zadośćuczynienia w takich przypadkach jest wykazanie uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia[4].
Sporny charakter zagadnienia być może jednoznacznie rozstrzygnie Sąd Najwyższy rozpatrujący pytanie prawne Sądu Okręgowego w Gliwicach z 24 stycznia 2020 r.[5], rozpatrującego apelację od wyroku I instancji oddalającego roszczenie o zadośćuczynienie w podobnej, medialnej sprawie rybnickiego aktywisty O. Palarza.
Problem definiowania dóbr osobistych oraz ich naruszenia
Wobec braku ustawowej definicji dóbr osobistych, w nauce prawa i w orzecznictwie dobra osobiste definiowane są w różny sposób. Zwykle wskazuje się, że są one wartościami o charakterze niemajątkowym, które wiążą się z osobowością człowieka, obejmując jego fizyczną i psychiczną integralność oraz są trwale związane z naturą człowieka. Często podkreślana jest przy tym ich doniosłość społeczna. Katalog dóbr osobistych z art. 23 k.c. ma charakter otwarty, co sprzyja stałemu poszerzaniu go przez orzecznictwo, które podkreśla, że identyfikowanie nowych dóbr powinno podążać za rozwojem stosunków społecznych i zmianami ocen dominujących w społeczeństwie w danym czasie[6].
Dla odpowiedniego postrzegania dóbr osobistych znaczenie ma też samo naruszenie dobra. Właśnie przez pryzmat naruszenia, wyróżnia się ich cechy konieczne. Dla oceny charakteru prawa do czystego powietrza szczególnie znaczenie mają dwie spośród nich – możliwość poddania władzy uprawnionego, czyli przysługujące danej osobie uprawnienie do kierowania roszczeń zakazowych, roszczeń o usunięcie skutków naruszenia wynikających z art. 24 k.c. i jego kompetencję do wyrażania zgody na zachowania innych ludzi, które generalnie są w stosunku do niego zakazane oraz zindywidualizowany charakter dobra. Wskazuje się, że ta ostatnia cecha istnieje, gdy naruszona zasada postępowania, która obowiązuje innych względem uprawnionego, jest nakierowana na ochronę jego zindywidualizowanego interesu – jest to jednocześnie jedna z interpretacji pojęcia „osobiste”[7].
Kontrowersje wokół prawa do czystego środowiska
W nauce prawa wyróżnianie dobra osobistego w postaci prawa do korzystania ze środowiska naturalnego ma zarówno swoich zwolenników, jaki i zdecydowanych przeciwników. Argumenty zwolenników opierają się przede wszystkim na podkreśleniu, że ochrona środowiska ma swoje źródło w Konstytucji. Wskazuje się też, że prawo do czystego środowiska jest emanacją godności człowieka i ma szczególną wartość dla jednostki i społeczeństwa[8]. Nawet wśród zwolenników pojawią się jednak rozbieżności, czy prawo do czystego powietrzna powinno być w ogóle wyodrębnione z tej kategorii.
Należy wskazać, że nie każda ważna społecznie wartość niematerialna może być chroniona jako dobro osobiste, a w świetle wyżej wskazanych cech konstrukcyjnych dobra osobistego, kwalifikacja prawa do czystego powietrza budzi wątpliwości. Argumentem przeciwko takiemu uznaniu jest przede wszystkim brak jego osobistego charakteru – normy unijne i konstytucyjne, na których naruszenie przez władzę publiczną dotychczas powołują się uprawnieni, nie mają bowiem na celu ochrony indywidualnego interesu konkretnych jednostek, a jedynie cel ogólny – ochronę środowiska rozumianego jako dobro publiczne lub pośrednią ochronę społeczeństwa jako zbiorowości[9]. Wskazuje się, że indywidualny charakter dobra stoi w sprzeczności z uznaniem za dobra osobiste wartości o charakterze wspólnym[10]. Trudno też uznać, że brak działań państwa w zakresie poprawy jakości powietrza mógłby być, oceniając obiektywnie, nakierowany na naruszenie interesów konkretnych osób.
Brak indywidualizacji naruszania dotyczy również innych przypadków nieefektywnego działania organów państwowych – w orzecznictwie wskazuje się na przykład, że przewlekłe rozpoznawanie sprawy przez sąd, wywołujące stres uczestników nie jest samo w sobie naruszeniem dobra osobistego[11]. Podobnie orzecznictwo potraktowało naruszenie uczuć spowodowane nieefektywnym odśnieżaniem miasta przez gminę[12].
Możliwe konsekwencje rozszerzenia katalogu dóbr osobistych
Ochrona środowiska, w tym dążenie do poprawy jakości powietrza jest niewątpliwie aktualną i ważną społecznie kwestią wymagającą podjęcia właściwych i skutecznych działań. Niemniej, z punktu widzenia prawnego zasadne jest pytanie, czy ochrona dobra osobistego w postaci prawa do czystego środowiska proponowana przez najnowsze orzecznictwo jest właściwym ku temu środkiem.
Przede wszystkim, opowiadając się za ochroną prawa do czystego powietrza jako dobra osobistego na tle spraw przeciwko Skarbowi Państwa, należałoby konsekwentnie dopuścić też możliwość dochodzenia roszczeń przeciwko podmiotom prywatnym, ograniczając tym samym sferę ich działania. Należy rozważyć jednak, czy wystarczającym środkiem sankcjonującym zachowania w tym zakresie nie jest już obecny system zezwoleń, kontroli i przewidzianych przez prawo kar. Przecież, osoby poszkodowane wskutek złego stanu powietrza, mogą obecnie dochodzić roszczeń z tytułu naruszenia ich zdrowia, które jest tradycyjnie chronionym dobrem osobistym. Nie są więc w takiej sytuacji pozbawione ochrony na gruncie prawa cywilnego.
Stanowiska sądów w analizowanych sprawach wpisują się w ogólne, nieprecyzyjne podejście orzecznictwa do przyznawania ochrony nowym dobrom osobistym. Taki brak konsekwencji może powodować rozmycie pojęć i de facto „otwierać furtkę” do nie zawsze uzasadnionej kwalifikacji kolejnych wartości jako dobra osobiste. Obecnie można wyobrazić sobie sytuację żądania ochrony takich interesów jak prawo do życia w bezpiecznym epidemicznie środowisku, którego naruszeniem byłoby nieefektywne działanie władz publicznych w zakresie wprowadzanych ograniczeń lub z drugiej strony – żądania ochrony możliwości nieskrępowanego oddychania w miejscach publicznych, której naruszeniem byłby nakaz zakrywania nosa i ust.
[1] VI C 1043/18, LEX nr 2817690.
[2] II C 661/19, LEX nr 2817676.
[3] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2008/50/WE z dnia 21.05.2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy (Dz.U. UE L 152/1 z dnia 11.06.2008 r.); Fakt naruszenia został potwierdzony prawomocnym wyrokiem TSUE w sprawie C-336/16.
[4] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 1 lutego 2018 r., I ACa 813/17, LEX nr 2460047.
[5] III Ca 1548/18.
[6] Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2018 r., III CZP 60/17, OSNC 2018/9/83.
[7] T. Grzeszak, „Dobro osobiste jako dobro zindywidualizowane”, Przegląd Sądowy 2018/4/7-41, s. 909.
[8] A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1979, s.154; I. Wrześniak-Marski, Prawo do czystego środowiska i do czystego powietrza jako dobra osobiste, MOP nr 17/2018, s.937.
[9] P.Księżak [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, red. M. Pyziak-Szafnicka,, art.23, nt 119.
[10] Tak T. Grzeszak przy krytyce uznania uczuć religijnych oraz tożsamości i godności narodowej za dobro osobiste podlegające ochronie – T. Grzeszak, op. cit, s. 891.
[11] Wyrok SN z 6.05.2010r., II CSK 640/09, LEX nr 598758; Wyrok SN z 24.09.2015r., V CSK 741/14, LEX nr 1794282.
[12] Wyrok SA w Warszawie z 16.12.2015r., I ACa 490/15, POSP.
