Rząd rozpoczął prace nad projektem ustawy o fundacji rodzinnej. Głównym celem utworzenia nowej formy prawnej ma być kompleksowe wzmocnienie instrumentów zapewniających ochronę przed rozdrobnieniem majątku powstałego w związku z sukcesją po osobach prowadzących działalność gospodarczą. Wejście w życie nowej ustawy planowane jest na 1 stycznia 2022 r.
Ratio legis nowej formy prawnej
W uzasadnieniu do projektu ustawy wskazuje się, że w Polsce blisko 830 tys. firm to firmy rodzinne, które generują przychód o łącznej wartości 322 mld zł w skali roku, co przekłada się na ok. 18% polskiego PKB. Z danych uzyskanych przez autorów projektu wynika, że w przeciągu najbliższych pięciu lat sukcesję planuje ok. 57% firm rodzinnych, przy czym tylko 8,1% następców przedsiębiorców deklaruje chęć poprowadzenia firmy stworzonej przez rodziców. Twórcy projektu dostrzegli natomiast, iż do skutecznego procesu sukcesji przedsiębiorstw niezbędni są następcy, którzy będą w stanie oraz będą chcieli dalej prowadzić biznes. Zatem, z uwagi na brak sukcesorów, właściciele przedsiębiorstw często decydują się na sprzedaż firmy, co prowadzi nie tylko do utraty rodzinnego jej charakteru, ale może również skutkować odpływem kapitału za granicę. W uzasadnieniu do projektu zwrócono również uwagę, iż często, jeżeli już dochodzi do sukcesji, to z racji wielości sukcesorów, powoduje ona znaczne rozdrobnienie przekazywanego majątku, co w efekcie nie sprzyja akumulacji kapitału. Próby obejścia tego problemu funkcjonujące dotychczas na rynku obejmują m.in. tworzenie skomplikowanych struktur holdingowych bądź korzystanie z zagranicznych form prawnych.
Odpowiedzią na powyższe problemy ma być wprowadzenie do polskiego porządku prawnego instytucji fundacji rodzinnej, wzorowanej na podobnych regulacjach w krajach Europy Zachodniej. Zadaniem fundacji będzie zarządzanie posiadanym majątkiem, zapewnianie jego ochrony oraz spełnianie świadczeń na rzecz beneficjentów wskazanych przez fundatora w statucie fundacji. Świadczenia te będą mogły przybrać różną postać, a w szczególności mogą polegać na pokryciu kosztów utrzymania lub kształcenia beneficjenta lub w przypadku, gdy beneficjentem jest organizacja pożytku publicznego, wspieraniu realizacji celów beneficjenta.
Jak założyć fundację rodzinną
Utworzenie fundacji rodzinnej polegać będzie na złożeniu odpowiedniego oświadczenia przez fundatora, którym może być każda osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, w akcie założycielskim lub w testamencie. Fundacja rodzinna będzie mogła być utworzona przez więcej niż jednego fundatora, jednakże z uwagi na zawarte w polskim prawie spadkowym ograniczenie, iż testament może być oświadczeniem woli jednego testatora, utworzona w ten sposób fundacja rodzinna będzie mogła mieć tylko jednego fundatora. Do obowiązków fundatora związanych z utworzeniem fundacji rodzinnej należeć będzie również określenie statutu fundacji oraz ustanowienie jej organów. Zmiany w statucie fundacji będzie mógł wprowadzać jedynie fundator, a po jego śmierci, jeżeli w statucie będzie przewidziana taka możliwość, zarząd, lecz wyłącznie w zakresie wskazanym przez fundatora. Prawa i obowiązki fundatora będą niezbywalne, co wpływać ma na stabilność wewnętrzną fundacji oraz zabezpieczać jej działalność po śmierci fundatora.
Aby fundacja rodzinna mogła zostać utworzona, fundator będzie musiał wnieść do niej mienie przeznaczone na realizację jej celów o wartości co najmniej 100 000 złotych, które, wraz z mieniem nabytym przez fundację, stanowić będzie fundusz operatywny fundacji rodzinnej. W przypadku uszczuplenia funduszu operatywnego do kwoty niższej niż 100 000 złotych, przyszły zysk fundacji należało będzie przeznaczyć w pierwszej kolejności na uzupełnienie funduszu. Fundacja uprawniona będzie do przyjmowania darowizn, z tym jednak zastrzeżeniem, że możliwość o ich wnoszenia będą mieli jedynie fundator oraz spadkobiercy ustawowi fundatora, jego małżonka, wstępnego lub zstępnego. Wniesienie darowizny nie będzie natomiast skutkowało przeobrażeniem darczyńcy w fundatora fundacji rodzinnej. Statut będzie mógł przewidywać, że fundatorem może się stać jego współmałżonek lub zstępny, który w chwili otwarcia spadku był współwłaścicielem mienia wnoszonego na podstawie testamentu do fundacji rodzinnej.
Co istotne, zgodnie z projektem ustawy, fundacja rodzinna objęta będzie zakazem prowadzenia działalności gospodarczej. Oznacza to, iż nie będzie ona mogła prowadzić przedsiębiorstwa fundatora, a jedynie objąć udziały lub akcje w spółkach się tym zajmujących. W uzasadnieniu do ustawy wskazano, iż całkowity zakaz prowadzenia działalności gospodarczej przez fundacje rodzinne ma na celu uwolnienie ich od związanego z tym ryzyka. Jednakże tak restrykcyjne podejście wiąże się z brakiem możliwości uzyskiwania przez fundację tak zwanych dochodów pasywnych np. z tytułu najmu wniesionej do fundacji nieruchomości.
Beneficjenci
Projekt ustawy zakłada, iż beneficjentami fundacji rodzinnej będą mogły być osoby fizyczne lub organizacje pożytku publicznego. Będą oni otrzymywać od fundacji rodzinnej określone świadczenia, a w przypadku jej likwidacji pozostałe po niej mienie. Listę beneficjentów, określającą konkretnych beneficjentów fundacji oraz uprawienia im przysługujące, sporządzać i aktualizować będzie fundator, a po jego śmierci zarząd fundacji. Świadczenia od fundacji rodzinnej będzie można przyznać również pod pewnym warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu np. ukończenia studiów przez beneficjenta. Spełnienie świadczeń na rzecz beneficjentów nie będzie mogło natomiast zagrażać wypłacalności fundacji wobec jej wierzycieli niebędących beneficjentami, w związku z czym zarząd fundacji będzie uprawniony do czasowego ich miarkowania. W projekcie ustawy przewidziana jest również możliwość zrzeczenia się przez beneficjenta przysługujących mu uprawnień.
Organy fundacji rodzinnych
Projekt ustawy przewiduje istnienie trzech organów fundacji rodzinnej: zgromadzenia beneficjentów, zarządu oraz rady protektorów. Beneficjenci, co do zasady, będą mieli możliwość zasiadać w zarządzie lub radzie protektorów fundacji, jednakże łącznie nie będą mogli posiadać więcej niż połowę głosów w którymkolwiek z tych organów. Regulacja ta oznacza de facto konieczność przekazania kontroli nad fundacją rodzinną osobom spoza jej grona, co może przełożyć się na mniejsze zainteresowanie tego typu podmiotami.
Zarząd fundacji rodzinnej powołany będzie do prowadzenia jej spraw, reprezentowania jej na zewnątrz, realizowania jej celów oraz dbania o płynność finansową i wypłacalność fundacji. Zarząd powoływany i odwoływany będzie przez fundatora, a po jego śmierci radę protektorów. W przypadku braku rady protektorów uprawnienie to przysługiwać będzie zgromadzeniu beneficjentów.
Rada protektorów stanowić będzie organ o uprawnieniach nadzorczych w stosunku do zarządu w zakresie przestrzegania prawa i postanowień statutu. Powołanie go zależeć będzie od woli fundatora, z tym jednak zastrzeżeniem, że jego istnienie będzie obligatoryjne, jeżeli liczba beneficjentów fundacji rodzinnej przekroczy 25 osób. W statucie można będzie rozszerzyć uprawnienia rady protektorów, w szczególności przewidzieć konieczność uzyskania zgody rady przez zarząd przed dokonaniem określonych czynności. Rada protektorów będzie powoływana i odwoływana przez fundatora, a po jego śmierci, przez zgromadzenie beneficjentów.
Zgromadzenie beneficjentów fundacji rodzinnej składać się będzie z beneficjentów, którym w statucie przyznano takie uprawnienie. Jego zadaniem będzie podejmowanie uchwał w każdej sprawie wymienionej w ustawie lub w statucie. Choć w uzasadnieniu do projektu ustawy wskazano, iż rola zgromadzenia beneficjentów w fundacji rodzinnej będzie jedynie „epizodyczna”, należy mieć na uwadze, iż organ ten będzie uprawniony do kształtowania składu pozostałych organów fundacji po śmierci fundatora.
Zmiany w zachowku
W związku z wprowadzeniem fundacji rodzinnej do polskiego porządku prawnego, nowelizacją dotknięta będzie również instytucja zachowku w prawie spadkowym. Wprowadzane zmiany mają na celu ułatwienie regulowania zobowiązań z tego tytułu przez osoby dziedziczące przedsiębiorstwa. Dotychczasowo konieczność zapłaty przez nie zachowku mogła skutkować sprzedażą odziedziczonego przedsiębiorstwa bądź przynajmniej wyzbyciem się składników jego majątku.
Od tej pory przy obliczaniu zachowku do spadku doliczać się będzie również majątek przekazany przez spadkodawcę fundacji rodzinnej, co będzie miało takie same skutki jak darowizna na rzecz osób będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Wprowadzona zostanie również możliwość żądania przez obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu wypłaty zachowku odroczenia terminu płatności zachowku, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych sytuacjach, jego obniżenia. W tym przypadku pod uwagę będzie brany typ, wielkość i stan przedsiębiorstwa, którego wartość uwzględnia się przy obliczaniu zachowku, a także potrzebę zapewnienia kontynuacji prowadzonej przy jego wykorzystaniu działalności gospodarczej oraz sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego i zobowiązanego z tytułu zachowku. Jeżeli beneficjent fundacji rodzinnej będzie się domagał od niej sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku po zmarłym fundatorze, wówczas straci on prawo do świadczeń i mienia po likwidacji fundacji w części odpowiadającej tej sumie. Ponadto wprowadzona zostanie możliwość zrzeczenia się zachowku.
Opodatkowanie fundacji rodzinnych
Choć w niektórych krajach Europy Zachodniej prowadzenie podmiotów o kształcie zbliżonym do fundacji rodzinnej wiąże się często z preferencyjnymi rozwiązaniami podatkowymi względem przyjętych wobec spółek prawa handlowego, projekt ustawy o fundacji rodzinnej w obecnym kształcie nie przewiduje szczególnych ułatwień na gruncie podatkowym dla rodzimych podmiotów.
Wyposażenie fundacji rodzinnej w majątek przez fundatora będzie neutralne podatkowo, tj. nie będzie rodziło obowiązku zapłaty podatku. Sama fundacja będzie natomiast objęta 19 % stawką podatku od osób prawnych, bez możliwości korzystania z preferencyjnej stawki 9%. Świadczenia otrzymywane przez beneficjentów z fundacji opodatkowane będą natomiast 19% stawką podatku od spadków i darowizn. Małżonek, zstępni, wstępni, pasierb, rodzeństwo, ojczym i macocha fundatora oraz fundator będą, jednakże zwolnieni z opodatkowania, jeżeli przedmiotem świadczenia będzie mienie wniesione do fundacji przez fundatora. W związku z tym, fundacja rodzinna zobowiązana będzie do prowadzenia szczegółowego wykazu pozwalającego na ustalenie pochodzenia majątku, z którego pochodzą świadczenia.
Mając na uwadze zakaz prowadzenia działalności gospodarczej przez fundacje rodzinne, ich majątek w znacznej mierze stanowić będą udziały lub akcje w spółkach. Niestety, dywidendy wypłacane fundacji przez te spółki również będą podlegały opodatkowaniu. Pod tym względem w projektowanych regulacjach przyjęto rozwiązanie mniej korzystne niż w istniejących przepisach dotyczących struktur holdingowych.
Podsumowanie
Proponowane wprowadzenie do obrotu gospodarczego nowego podmiotu w postaci fundacji rodzinnej należy ocenić pozytywnie. Rząd prawidłowo dostrzegł lukę w instrumentach prawnych dotychczas dostępnych dla przedsiębiorców planujących sukcesję. Jednakże, niektóre mniej korzystne założenia projektu ustawy, takie jak: zakaz prowadzenia działalności gospodarczej, ograniczenie co do zasiadania beneficjentów w organach fundacji, a także przyjęte rozwiązania podatkowe, mogą wpłynąć na mniejsze zainteresowanie tworzeniem fundacji rodzinnych. Jeżeli nowa forma prawna nie sprosta wymaganiom rynku, to nie wyprze ona dotychczasowo przyjętych rozwiązań.
