Ustawa kodeks rodzinny i opiekuńczy (KRO) w art. 43 § 1 stanowi, że oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. W praktyce oznacza to, że po przekształceniu wspólności majątkowej, poprzednio będącą bezudziałową wspólnością łączną, małżonkowie nabywają równe udziały we wspólnym majątku. Co do zasady ww. reguła znajdzie zastosowanie przy każdoczesnym przekształceniu wspólności majątkowej małżeńskiej bez względu na jego przyczynę. Ustawodawca przewidział jednak od niej odstępstwa. Z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, by ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku (art. 43 § 2 KRO). Przepis ten doczekał się rozbudowanej wykładni, zwłaszcza na tle rozumienia klauzuli generalnej „ważnych powodów” oraz sposobu określania „stopnia przyczynienia się do powstania majątku”.
Orzecznictwo bezwzględnie wyklucza, aby ważnym powodem do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym była jedynie sama dysproporcja wysokości zarobków małżonków[1]. Co więcej, do stwierdzenia, iż zaistniała dysproporcja zarobkowa w ogóle różnica ta musi być znaczna albo przynajmniej wyraźnie uchwytna[2]. Do określenia stopnia zawartego w ustawie „przyczyniania się do powstania majątku” nie należy zaliczać wyłącznie działań skierowanych na pozyskiwaniu środków finansowych, lecz także całokształt starań o założoną przez zawarcie małżeństwa rodzinę i zaspokojenie jej potrzeb[3]. Oznacza to, że takie działania jednego z małżonków jak wychowanie dzieci, sprzątanie, gotowanie i inne czynności związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego, które jednocześnie dozwalają drugiemu partnerowi na swobodny rozwój kariery zawodowej, będą przemawiać na korzyść tej strony, która osiąga mniejsze dochody finansowe i takie prace wykonuje.
Sąd Najwyższy określił jakie zachowania należy pojmować jako „ważne powody” do ustanowienia nierównych udziałów w majątku wspólnym. Ważnym powodem jest w szczególności naganne postępowanie małżonka polegające na tym, że w sposób rażący lub uporczywy nie przyczyniał się on do powstania dorobku stosownie do sił i możliwości zarobkowych[4]. Ważne powody do ustanowienia nierównych udziałów w majątku wspólnym zaistnieją dopiero w sytuacji, gdy jeden z małżonków, nie zajmując się gospodarstwem domowym oraz nie zaspokajając potrzeb rodziny, nie wykonuje żadnej pracy zarobkowej mimo pełnej zdolności czasowej i psychologiczno-fizycznej. Ten system oceny nie będzie jednak każdorazowo wystarczający, bowiem okoliczności zaistnienia ważnych powodów należy rozpatrywać stosując kryteria natury etycznej i oceniać zaistniałe okoliczności z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, które stoją na przeszkodzie przyznaniu jednemu z małżonków korzyści z tej części majątku, do powstania, której się nie przyczynił[5]. Przykładowo, sytuacja, w której jeden z małżonków oddaje się w całości swojego czasu pracy charytatywnej (przy jednoczesnej możliwości podjęcia pracy zarobkowej), nie zaniedbując tym samym obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny oraz działając z pełną aprobatą drugiego małżonka, nie doprowadzi do zaistnienia okoliczności potrzebnych do wystąpienia ważnych powodów do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym. Ponadto z oczywistych względów przesłanki zaistnienia ważnych powodów w rozumieniu art. 43 § 2 KRO mogą się pokrywać z przesłankami uzasadniającymi ustanowienie rozdzielności majątkowej (art. 52 § 1 KRO), pozbawienia małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym (art. 40 KRO) czy przyczynami orzeczenia winy rozkładu pożycia (art. 57 KRO), ale nie są z nimi tożsame[6].
Na można już tylko wskazać, że zgodnie z art. 43 § 2 zd. 2 KRO wystąpić z żądaniem o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym mogą także spadkobiercy małżonka, lecz tylko w wypadku, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji. W doktrynie podkreśla się ponadto, że także i żyjący małżonek może żądać ustalenia nierównych udziałów w razie śmierci drugiego z małżonków, kierując żądanie przeciwko jego spadkobiercom[7]. Nie ulega wątpliwości, że spadkobiercy lub strona w postępowaniu przeciwko spadkobiercom zmarłego małżonka o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym będą musieli wykazać spełnienie się wszystkich omówionych przesłanek potrzebnych do skorzystania z uprawnienia, wynikającego z art. 43 § 2 KRO.
Podsumowując, możliwość ustanowienia nierównych udziałów w majątku wspólnym małżonków na gruncie art. 43 § 2 KRO będzie mogła zaistnieć jedynie w wyjątkowych przypadkach. Orzecznictwo Sądu Najwyższego wypracowało pewnego rodzaju system ochrony dla tych osób, które osiągają mniejsze przychody finansowe w małżeństwie, a który nie wynika bezpośrednio z art. 43 § 2 KRO. Żądanie ustanowienia nierównych udziałów w majątku wspólnym będzie zasadne dopiero w sytuacji, gdy nastąpi znaczna dysproporcja dochodów, zaś małżonek mniej zarabiający w sposób rażący lub uporczywy nie przyczynia się do powstania dorobku stosownie do posiadanych sił i możliwości zarobkowych. Jednocześnie okoliczności sprawy będą musiały zostać ocenione z punktu widzenia zasad współżycia społecznego i kryteriów natury etycznej.
[1] Postanowienie SN z dnia 6 kwietnia 2005 r., III CK 469/04, LEX nr 1318279
[2] Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 27 czerwca 2003 r., IV CKN 278/01, OSNC 2004/9/146
[3] Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 27 czerwca 2003 r. IV CKN 278/2001
[4] Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 11 czerwca 2019 r. I CSK 782/18
[5] por. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2013 r. IV CSK 553/12
[6] Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 10 stycznia 2019 r. II CSK 337/18
[7] tak L. Stecki, Ustanie ustawowej wspólności małżeńskiej majątkowej, Poznań 1968, s. 112
