Jednym z podstawowych celów procesu karnego jest ochrona interesów pokrzywdzonego, co następuje w szczególności poprzez orzeczenie przez sąd obowiązku naprawienia szkody w wyroku skazującym lub warunkowo umarzającym postępowanie. Klauzula antykumulacyjna przewiduje jednak, że sąd nie może orzec obowiązku naprawienia szkody na rzecz pokrzywdzonego, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym już prawomocnie orzeczono (art. 415 § 1 zd. 2 k.p.k.).
Tożsamość dochodzonych roszczeń
Klauzula antykumulacyjna znajduje zastosowanie jedynie w przypadku wystąpienia tożsamości roszczeń dochodzonych w postępowaniu karnym i w innym postępowaniu. Dla przyjęcia tożsamości roszczeń niezbędna jest nie tylko tożsamość samego żądania (np. nałożenia przez sąd obowiązku zapłaty określonej kwoty pieniędzy) ale i tożsamość zobowiązanego do określonego świadczenia. Ratio legis omawianej regulacji sprowadza się do zapobiegnięcia sytuacji, w której w związku z tą samą szkodą, w obrocie prawnym funkcjonowałyby dwa lub więcej tytułów egzekucyjnych. Sąd karny nie nałoży więc na sprawcę obowiązku naprawienia szkody, gdy o obowiązku zapłaty przez sprawcę na rzecz pokrzywdzonego orzekł już sąd cywilny, bądź gdy postępowanie cywilne jest jeszcze w toku. Prawomocne orzeczenie w postępowaniu cywilnym nie stanowi przeszkody do nałożenia na sprawcę przez sąd karny obowiązku naprawienia szkody w części, która nie została objęta orzeczeniem sądu cywilnego. Nie ma również przeszkody w prowadzeniu dwóch postępowań dotyczących roszczeń wynikłych z tego samego zdarzenia, ale pomiędzy różnymi stronami.
Obowiązek naprawienia szkody przez członka zarządu sp. z o.o.
Sytuacja komplikuje się, gdy pozwaną jest spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, a oskarżonym
w procesie karnym – członek zarządu tejże spółki. Nie ulega wątpliwości, że spółka i członkowie zarządu są odrębnymi podmiotami prawa, a więc tożsamość podmiotowa stron nie zachodzi i klauzula antykumulacyjna nie powinna znaleźć zastosowania. W praktyce znane są jednak przypadki odmowy orzeczenia przez sąd obowiązku naprawienia szkody w wyroku skazującym członka zarządu, jeżeli pokrzywdzony dysponował nakazem zapłaty wydanym wobec spółki. Sądy powoływały się przy tym na treść art. 299 § 1 k.s.h., zgodnie z którym członek zarządu ponosi solidarną odpowiedzialność za zobowiązania spółki z o.o., gdy egzekucja wobec spółki okaże się bezskuteczna (vide: wyr. SN z dnia 26 lutego 2014 r., sygn. III KK 429/13).
Taka interpretacja jest bardzo niekorzystna dla pokrzywdzonego, gdyż na podstawie wyroku sądu cywilnego wydanego przeciwko spółce kapitałowej nie jest możliwe prowadzenie egzekucji wobec członka zarządu spółki. Gdy egzekucja wobec spółki z o.o. okaże się nieskuteczna, konieczne jest wniesienie przez pokrzywdzonego kolejnego powództwa, tym razem przeciwko członkowi zarządu, co wiąże się z poniesieniem dodatkowych kosztów i nie gwarantuje korzystnego rozstrzygnięcia. Członek zarządu może się bowiem uwolnić od odpowiedzialności za zobowiązania spółki, jeżeli wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości, wydano postanowienie o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego albo o zatwierdzeniu układu albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło nie z jego winy, albo że pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewydania postanowienia o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego albo niezatwierdzenia układu wierzyciel nie poniósł szkody (art. 299 § 2 k.s.h.). Może zdarzyć się więc sytuacja, że sąd karny odmówi nałożenia obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem na sprawcę przestępstwa z uwagi na toczący się proces cywilny przeciwko spółce z o.o., w której sprawca jest (lub był) członkiem zarządu, a następnie pokrzywdzony nie uzyska tytułu egzekucyjnego przeciwko sprawcy.
Obowiązek naprawienia szkody przez wspólnika spółki osobowej
Co do zasady, zasądzenie od spółki osobowej roszczenia wynikającego z przestępstwa (bądź prowadzenie postępowania w tym przedmiocie) stanowi przeszkodę do nałożenia obowiązku naprawienia szkody na sprawcę będącego wspólnikiem tejże spółki w wyroku karnym. Zachodzi bowiem tożsamość dochodzonych roszczeń, skoro tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko spółce osobowej sąd nadaje klauzulę wykonalności przeciwko wspólnikowi ponoszącemu odpowiedzialność bez ograniczenia całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki, jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, jak również wtedy, gdy jest oczywiste, że egzekucja ta będzie bezskuteczna (art. 7781 k.p.c.).
Zakaz kumulacji roszczeń a nieskuteczna egzekucja
Zakaz orzekania o obowiązku naprawienia szkody w wyroku karnym, gdy sąd cywilny orzekł już o obowiązku zapłaty przez sprawcę na rzecz pokrzywdzonego, obowiązuje niezależnie od tego, czy roszczenie zostało wyegzekwowane. Okoliczność, że pokrzywdzony nie uzyskał rekompensaty wyrządzonej szkody w związku z umorzeniem postępowania egzekucyjnego, nie uprawnia sądu karnego do nadawania pokrzywdzonemu dodatkowej drogi dochodzenia tego samego roszczenia od tego samego podmiotu, skoro już o nim prawomocnie orzeczono.
