Polscy ornitolodzy biją na alarm, wskazując, że w Polsce obserwuje się znaczący przyrost liczby gatunków, które są klasyfikowane jako zagrożone wymarciem lub krytycznie zagrożone.[1] Wskazanym jest podejmowanie odpowiednich kroków w celu ograniczenia tego niepokojącego trendu, szczególnie zwracając uwagę na prawne formy zabezpieczenia bioróżnorodności.

Program Natura 2000, obejmujący sieć obszarów ochrony przyrody ma swoje początki w 1979 r., wraz z podjęciem tzw. ptasiej dyrektywy. Została ona zastąpiona dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa. Obecnie prawne formy ochrony ptaków są niezmiernie istotne z uwagi na znaczny spadek bioróżnorodności wśród tej gromady kręgowców.

Jaki jest cel tworzenia obszarów specjalnej ochrony ptaków w programie Natura 2000?

Obecnie obowiązująca dyrektywa ptasia na wstępie wskazuje motywy, dla których została podjęta.[2] Najważniejszym jest spadek liczebności dzikiego ptactwa występującego naturalnie na terytorium UE. Jest to istotne, gdyż różnorodność gatunkowa stanowi ponadnarodowe dziedzictwo Europy. Problem ten wymaga szczególnych transgranicznych rozwiązań. W dyrektywie podkreślono, że ochrona ptaków stanowi element niezbędny do osiągnięcia celów Wspólnoty w zakresie poprawy warunków życia i zrównoważonego rozwoju.

Z kolei w ustawie o ochronie przyrody (u.o.p.) w art. 2 ust. 2 wskazuje się cele przewodzące ochronie przyrody w Polsce.[3] Wymienia się m.in. wspomnianą konieczność zachowania bioróżnorodności gatunkowej, a także zachowanie ciągłości istnienia gatunków zwierząt, roślin i grzybów oraz ich siedlisk. Cele te są realizowane poprzez  m.in. określone w ustawie prawne formy ochrony przyrody.

Obecne rozwiązania w polskim prawodawstwie

Założenia zawarte w dyrektywie ptasiej zostały zaimplementowane w u.o.p. W związku z tym, została wprowadzona, wraz z wejściem RP do Unii Europejskiej nowa prawna forma ochrony przyrody, którą jest obszar ochrony Natura 2000.  Art. 25  wyróżnia rodzaje obszarów Natura 2000 i wskazuje, że jednym z nich jest obszar specjalnej ochrony ptaków. Lista takich obszarów z określeniem ich obszarów została wskazana w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Obecnie na terenie kraju jest 144 takich obszarów. Przykładem jest Dolina Małej Wełny pod Kiszkowem, która stanowi miejsce lęgów i przelotów dla różnych ptaków wód i terenów podmokłych.

Dalsze przepisy wskazują procedurę tworzenia specjalnych obszarów ochrony ptaków. Art. 27a ust. 1 określa, że jest on tworzony jest w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw środowiska, które określa jego nazwę, położenia administracyjne, obszar objęty ochroną i jego mapę, a także cel i przedmiot ochrony przyrodniczej.

Warto też zwrócić uwagę na kwestie sprawowania nadzoru nad utworzonym już obszarem ochronnym. Zostało to poruszone w art. 27a ust. 2 omawianej ustawy, przyznając kompetencje nadzorcze regionalnym dyrektorom ochrony środowiska, oraz wyjątkowo dyrektorom urzędów morskich. Do uprawnień wynikających z prowadzenia nadzoru należą:

• sporządzanie w formie zarządzenia planu zadań ochronnych, który ma na celu określenie istniejących i potencjalnych zagrożeń dla zachowania przedmiotu ochrony przyrodniczej, podejmowane działania ochronne i ich cel;
• sporządzenie projektu planu ochrony obszaru, który stanowi uszczegółowienie planu zadań ochronnych, określając dodatkowo warunki utrzymania lub przywrócenia przedmiotu ochrony przyrodniczej, sposób monitoringu realizacji działań ochronnych i stanu ochrony przedmiotów nią objętych.
• przekazywanie co 3 lata Generalnemu Dyrektorowi Ochrony Środowiska oceny realizacji działań ochronnych na terenie obszaru;

Zakazy obowiązujące na obszarach specjalnej ochrony ptaków

Przepisem określającym zakazy obowiązujące na obszarach Natura 2000 jest art. 33 u.o.p. Ustawodawca w ogólny sposób zakazał prowadzenia wszelkiej działalności, która mogłaby wpłynąć negatywnie na stan gatunków objętych ochroną lub ich siedlisk, a także mogłaby wpłynąć negatywnie na integralność obszaru chronionego, lub na jego powiązania z innymi obszarami. Art. 34 u.o.p. przewiduje odstępstwa od  zakazów, warunkowane istnieniem nadrzędnego interesu publicznego, w tym interesu o charakterze społecznym lub gospodarczym, a także brakiem możliwych alternatywnych rozwiązań. O udzieleniu odstępstw decyduje organ sprawujący nadzór nad danym obszarem ochrony. W związku z udzieleniem odstępstwa, podmiot prowadzący działalność na obszarze objętym ochroną zobowiązany jest do kompensacji negatywnego wpływu działalności środowisko, o czym stanowi art. 35 u.o.p.

Sankcją za umyślne naruszanie zakazów na obszarze specjalnej ochrony ptaków jest określona w art. 127 u.o.p. kara grzywny lub aresztu. Pozostałe wykroczenia przeciwko środowisku określone są w Kodeksie wykroczeń, gdzie zagrożone grzywną lub naganą jest m. in. płoszenie zwierząt, czy niszczenie ptasich gniazd (art. 164 i 165 k.w.).[4] Przestępstwa przeciwko środowisku określa Kodeks karny, którego rozdział XXII jako przestępstwa kwalifikuje czyny takie jak niszczenie lub uszkadzanie chronionych terenów (art. 187 k.k.) lub prowadzenie działalności zagrażającej środowisku.[5]

Ocena obecnych rozwiązań

Niewątpliwie wprowadzenie obszarów Natura 2000 jako formy ochrony obszarów istotnych dla Wspólnoty zwiększa możliwości zapewnienia bezpieczeństwa cennym elementom środowiska. Dotyczy to zwłaszcza kwestii ochrony ptaków, które otrzymały szczególną formę ochrony w postaci obszarów specjalnej ochrony ptaków. Największym problemem jest zbyt mała ilość takich obszarów w stosunku do miejsc faktycznych lęgów, przelotów lub zimowisk zagrożonych gatunków. Prowadzone przez stowarzyszenia zajmujące się ochroną ptaków monitoringi liczebności wskazują, że w Polsce najbardziej tracą ptaki krajobrazu rolniczego oraz ptaki wodno-błotne.[6] Miejsca te nierzadko zamiast ochroną, obejmowane są coraz bardziej zintensyfikowaną gospodarką rolną bądź rybacką. Takie postępowanie niechybnie prowadzi do opuszczania tych obszarów przez ptaki, ze względu na nieustanne niepokojenie ich przez maszyny rolnicze lub wędkarzy. Dlatego właśnie, mimo pozytywnej oceny obecnych rozwiązań prawnych konieczne jest zbudowanie szerszej sieci obszarów ochrony ptaków dla zagwarantowania pełniejszej ich ochrony.

Bibliografia

1. U.UE.L.2010.20.7 z dnia 2010.01.26
2. U.2020.55 t.j. ze zm.
3. U.2020.1444 t.j. ze zm.
4. U.2021.281 t.j. ze zm.
5. Tomasz Wilk, Tomasz Chodkiewicz, Arkadiusz Sikora, Przemysław Chylarecki, Lechosław Kuczyński Czerwona lista ptaków Polski, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Marki 2020
6. https://monitoringptakow.gios.gov.pl/ptaki-krajobrazu-rolniczego.html
7. https://monitoringptakow.gios.gov.pl/ptaki-mokradel.html

[1] Tomasz Wilk, Tomasz Chodkiewicz, Arkadiusz Sikora, Przemysław Chylarecki, Lechosław Kuczyński Czerwona lista ptaków Polski, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Marki 2020

[2] Dz.U.UE.L.2010.20.7 z dnia 2010.01.26

[3] Dz.U.2020.55 t.j. ze zm.

[4] Dz.U.2021.281 t.j. ze zm.

[5] Dz.U.2020.1444 t.j. ze zm.

[6] https://monitoringptakow.gios.gov.pl/ptaki-krajobrazu-rolniczego.html, https://monitoringptakow.gios.gov.pl/ptaki-mokradel.html