Finansowanie ze środków europejskich ma przynosić efekty długotrwałe, określone strategicznie na poziomie UE i krajowym. Przekłada się to na dalece posunięty formalizm ich dystrybucji i obowiązków dotyczących ich wykorzystania. Dlatego też na równi z prawidłowym przygotowaniem budżetu i określeniem wskaźników projektu beneficjenci powinni mieć na uwadze zasadę trwałości.
Zgodnie z informacjami portalu FunduszeEuropejskie.gov.pl na dzień 28 stycznia 2018 b.r., dla samych mikro, małych i średnich przedsiębiorstw otwarte i planowane w najbliższym czasie są 262 nabory wniosków w programach, których można uzyskać dofinansowanie ze środków Unii Europejskiej. Do powyższego należy dodać również możliwości finansowania projektów wynikające z programów zarządzanych przez Komisję Europejską (np. Horyzont 2020) lub przez Europejski Bank Inwestycyjny. Dofinansowanie ze środków europejskich, mimo wymogów dotyczących jego uzyskania, wciąż jest jedną z najatrakcyjniejszych form finansowania prac B+R lub rozwoju początkującej spółki. Tworząc założenia realizacji projektu finansowanego środkami UE za pośrednictwem krajowych lub regionalnych programów operacyjnych, należy mieć na szczególnym względzie zasadę trwałości.
Zasada trwałości polega na tym, że w przypadku projektów obejmujących inwestycje w infrastrukturę lub inwestycje produkcyjne (w uproszczeniu można przyjąć, że mowa o aktywach trwałych) w okresie pięciu lat (lub okresie dłuższym, jeśli wymagają tego przepisy dot. pomocy publicznej) liczonym od płatności końcowej (na ogół: ostatniego transferu środków na rzecz beneficjenta), beneficjent wciąż musi realizować pierwotne cele projektu. Naruszenie zasady trwałości może, choć nie zawsze musi, skutkować koniecznością zwrotu wkładu pochodzącego z funduszy europejskich.
Obowiązek zwrotu powstaje, gdy w okresie pięciu lat od płatności końcowej, nastąpi co najmniej jedna z poniżej opisanych sytuacji (art. 71 ust. 1 rozporządzenia 1303/2013/UE):
- działalność produkcyjna zostanie zaprzestana lub przeniesiona poza obszar objęty programem (uwaga: gdy przeniesienie produkcji następuje poza obszar Unii Europejskiej, okres trwałości wynosi dla podmiotów innych niż miko, małe i średnie przedsiębiorstwa wynosi 10 lat);
- dojdzie do zmiany własności elementu infrastruktury, która daje przedsiębiorcy lub podmiotowi publicznemu nienależne korzyści;
- wystąpi istotna zmiana wpływająca na charakter projektu, jego cele lub warunki wdrażania, która mogłyby doprowadzić do naruszenia jego pierwotnych celów.
Przepisy rozporządzenia 1303/2013/UE posługują się pojęciami nieostrymi i niezdefiniowanymi przez prawo, zaś ich dokładne znaczenie jest wynikiem praktyki organów dysponujących środkami europejskimi. Warto tym samym mieć na względzie, że np. pod pojęciem „infrastruktura” rozumie się więcej, niż urządzenia i zasoby stale związane z danym miejscem; działalność produkcyjna jest pojmowana nie tylko w zakresie wytwarzania dóbr, ale również świadczenia usług; „zmiana charakteru własności” może nastąpić nie tylko bezpośrednio (przeniesienie tytułu własności), ale również pośrednio (np. poprzez zbycie praw udziałowych w spółce, która uzyskała dofinansowanie infrastruktury), itp.
Poza pierwszą przesłanką (zaprzestanie/przeniesienie produkcji), okoliczności powodujące powstanie konieczności zwrotu są złożone – tym samym sama zmiana własności infrastruktury nie wiążę się z obowiązkiem zwrotu dofinansowania, o ile nie powoduje powstania po stronie przedsiębiorcy lub podmiotu publicznego „nienależnej korzyści” (której znaczenie również wypracowano w praktyce). Podobnie „istotna zmiana” w projekcie nie powoduje konieczności zwrotu dofinansowania, o ile nie narusza jego pierwotnych celów. Ze względu na nieostry charakter wskazanych pojęć, są one badane przy uwzględnieniu specyfiki danego projektu.
Dla przykładu, w przypadku zmian struktury udziałowej u beneficjentów środków europejskich, którzy są spółkami prawa handlowego (jeśli mają miejsce w trakcie okresu trwałości) lub zamiaru sprzedaży części parku maszynowego dla umożliwienia dalszej modernizacji zakładu, badanie zgodności z zasadą trwałości jest co najmniej wskazane. Warto przy tym zauważyć, że zalecenie dot. zmian własnościowych nie obejmuje przypadków dofinansowania udzielonego ze środków Unii Europejskiej za pośrednictwem tzw. instrumentu finansowego (np. w ramach programu Bridge VC – poddziałanie 1.3.2 POIR lub II komponentu programu Otwarte Innowacje – poddziałanie 2.2 POIR), ponieważ instrumenty finansowe zostały wyłączone spod omówionej zasady trwałości.
