Jedną z fundamentalnych zasad prawa cywilnego jest zasada swobody umów (art. 3531 k.c.). Z zasady tej wynika, że strony umownego stosunku prawnego mogą swobodnie kształtować jego treść. Swoboda ta nie jest jednak absolutna. Jej granice wyznaczają: właściwość stosunku prawnego, ustawa i zasady współżycia społecznego. W niniejszym opracowaniu postaram się odpowiedzieć na pytanie, czy w ramach swobody umów (art. 3531 k.c.) możliwe jest umowne wyłączenie odpowiedzialności za delikt?
W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, że w reżimie odpowiedzialności kontraktowej niedozwolone jest zastrzeżenie w umowie wyłączenia odpowiedzialności za szkodę, która umyślnie została wyrządzona wierzycielowi. W pozostałym zakresie strony w umowie (co do zasady) mogą dowolnie kształtować zakres odpowiedzialności na wypadek niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania (art. 473 k.c.). Wdrożenie do umowy stosownych ograniczeń nie może jednak – adekwatnie do brzmienia art. 3531 k.c.- godzić w właściwość (naturę) stosunku prawnego oraz pozostawać w sprzeczności z ustawą i zasadami współżycia społecznego[1].
Nieco odmienne założenia koncepcyjne ujawniają się na płaszczyźnie umownego wyłączenia odpowiedzialności za czyn niedozwolony (delikt). Problem ten będzie przy tym dotyczył wyłącznie odpowiedzialności deliktowej, która swoje źródło ma w relacjach umownych i wiąże się z uprzednim zastrzeżeniem w umowie wyłączenia odpowiedzialności za delikt.
Przepisy kodeksu cywilnego nie zakazują możliwości umownego wyłączenia odpowiedzialności deliktowej. Możliwość taka wyprowadzana jest z treści art. 443 k.c., zgodnie z którym okoliczność, że działanie lub zaniechanie, z którego szkoda wynikła, stanowiło niewykonanie lub nienależyte wykonanie istniejącego uprzednio zobowiązania, nie wyłącza roszczenia o naprawienie szkody z tytułu czynu niedozwolonego, chyba że z treści istniejącego uprzednio zobowiązania wynika co innego[2].
Wyjątek w tym względzie wprowadza art. 437 k.c. Przepis ten zakazuje bowiem wyłączenia bądź ograniczenia z góry odpowiedzialności prowadzącego na własny rachunek przedsiębiorstwa lub zakładu wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody oraz samoistnego posiadacza mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody (zasady odpowiedzialności określone w art. 435 i 436 k.c.). W konsekwencji wprowadzenie do umowy takiego ograniczenia należy uznać za sprzeczne z prawem i tym samym przekraczające granice zasady swobody umów. Takie zastrzeżenia umowne są zatem nieważne.
Zaprezentowane powyżej podejście interpretacyjne do kwestii umownego wyłączenia odpowiedzialności za czyn niedozwolony jest konsekwentnie prezentowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W wyroku z dnia 15 czerwca 2007 r. (V CSK 68/07) wskazano, że umowne ukształtowanie treści stosunku prawnego niezgodnie z tymi przepisami narusza przewidziane w art. 3531 k.c. granice zasady swobody umów i powoduje nieważność czynności prawnej. W wyroku z dnia 28.10.2016 r. (I CSK 661/15) słusznie zaś, stwierdzono, że strony umowy nie tylko nie mogą wyłączyć możliwości dochodzenia roszczenia odszkodowawczego na podstawie art. 435 i 436 k.c., ale również nie mogą oprzeć tej odpowiedzialności na dodatkowych przesłankach i innej zasadzie niż przewidziane w przepisach ustawowych ani też ograniczyć zakresu tej odpowiedzialności. Dla dochodzenia roszczeń odszkodowawczych na podstawie art. 435 i 436 k.c., kwestią irrelewantną będzie więc spełnienie bądź nie dodatkowych ograniczeń i warunków określonych w umowie pomiędzy stronami.
W tym miejscu zastrzec należy, że przytoczone powyżej orzecznictwo dotyczy wyłącznie zastrzegania w umowach na przyszłość postanowień dotyczących wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności deliktowej. W związku z tym należy zaznaczyć, że dopuszczalne jest ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności w umowie po wystąpieniu zdarzenia wyrządzającego szkodę.
Modyfikując w umowie ogólne kodeksowe reguły zasad odpowiedzialności deliktowej, należy pamiętać o szczególnych regulacjach dotyczących odpowiedzialności prowadzącego na własny rachunek przedsiębiorstwa lub zakładu wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody oraz samoistnego posiadacza mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody. W odniesieniu do tych zasad odpowiedzialności – niedopuszczalne jest wyłączenie bądź modyfikacja z góry odpowiedzialności za czyn niedozwolony.
Na koniec należy zaznaczyć, że umowne wyłączenie bądź ograniczenie odpowiedzialności, zarówno w reżimie odpowiedzialności kontraktowej jak i odpowiedzialności deliktowej, podlega ocenie pod względem zgodności stosownych postanowień umownych z art. 3531 k.c.
[1] T. Szanciło [w:] M.Załucki, Kodeks cywilny. Komentarz, 2020 r., art. 473, nb 1.
[2] K. Panfil [w:] K. Osajda, Kodeks cywilny. Komentarz, 2020 r., art. 437, nb 10.
