Tytułowe zagadnienie nie jest oczywiste i rozstrzygane jest niejednolicie przez doktrynę i orzecznictwo. Kwestia przysługiwania prawa do żądania zwrotu opłaty sądowej nabiera szczególnego znaczenia zwłaszcza w sytuacji, gdy wydany przez sąd nakaz zapłaty nie może zostać pozwanemu skutecznie doręczony, jako że tak wydany nakaz zapłaty nigdy się nie uprawomocni. Kwestia ta nabiera szczególnego znaczenia zwłaszcza w kontekście funkcjonujących od pewnego czasu ograniczeń związanych z możliwością zastosowania tzw. fikcji doręczenia w odniesieniu do doręczenia pierwszego pisma w sprawie (którym jest nakaz zapłaty razem z pozwem).
Zgodnie z art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. b ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych („u.k.s.c.) sąd zwraca całą opłatę od pisma odrzuconego lub cofniętego, jeżeli odrzucenie lub cofnięcie nastąpiło przed wysłaniem odpisu pisma innym stronom, a w braku takich stron – przed wysłaniem zawiadomienia o terminie posiedzenia. Pobieżna analiza wskazanego przepisu może prowadzić do wniosku, że w razie cofnięcia pozwu nawet po wydaniu nakazu zapłaty, ale przed jego wysłaniem pozwanemu, powodowi należny jest zwrot całej opłaty od pozwu, względnie zwrot połowy opłaty od pozwu na podstawie art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. a u.k.s.c. w razie, gdyby cofnięcie pozwu nastąpiło po „wysłaniu” pisma w znaczeniu art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. b u.k.s.c., ale przed rozpoczęciem rozprawy.
Przysługiwanie powodowi prawa do domagania się zwrotu całej opłaty sądowej na podstawie art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. b u.k.s.c. w przypadkach w których sąd I instancji odstąpił od rozpoznania sprawy w postępowaniu upominawczym nie budzi wątpliwości. Sytuacja komplikuje się w sytuacji, gdyby cofnięcie pozwu nastąpić miało po wydaniu przez sąd nakazu zapłaty, a więc de facto po merytorycznym rozpoznaniu sprawy. W orzecznictwie sformułowano argumentację, że w takim wypadku zwrot opłaty nie należy się, bowiem art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. b u.k.s.c. nie można rozpatrywać w oderwaniu od powołanego wcześniej art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. a u.k.s.c., zgodnie z którym zwraca się tylko połowę opłaty sądowej przed rozpoczęciem posiedzenia, na które sprawa została skierowana. Wskazuje się dalej, że w przepisie art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. a u.k.s.c. nie precyzuje się, że chodzi o rozprawę (jak ma to miejsce np. w art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. h u.k.s.c.). Z uwagi na powyższe, należy przyjąć, że chodzi o każde posiedzenie – zarówno rozprawę, jak i posiedzenie niejawne, na którym wydawane są nakazy zapłaty w postępowaniu upominawczym. Zważywszy zatem, że w rozważanym hipotetycznym stanie faktycznym doszłoby do cofnięcia pozwu już po przeprowadzeniu posiedzenia niejawnego, nie znajdowałby zastosowania również art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. a u.k.s.c. Przepis art. 79 u.k.s.c. nie przewiduje natomiast możliwości zwrotu opłaty w razie cofnięcia pozwu po przeprowadzeniu posiedzenia w sprawie (za wyjątkiem sytuacji cofnięcia pozwu wskutek zawarcia ugody, o której mowa w art. 79 ust. 2 u.k.s.c.).
Na brak podstawy prawnej do żądania zwrotu opłaty sądowej w razie cofnięcia pozwu po wydaniu nakazu zapłaty wskazał wprost np. Sąd Rejonowy Poznań Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu, zgodnie z którym „Językowa oraz aksjologiczna wykładnia art. 79 ust. 1 pkt1b i pkt 3a ww. ustawy prowadzi do wniosku, że w przypadku cofnięcia pozwu po wydaniu nakazu zapłaty nie należy się zwrot opłaty. W art. 79 ust. 1 pkt 3a mowa bowiem o „rozpoczęciu posiedzenia”, co oznacza, że mowa w tym przepisie o wszelkich posiedzeniach znanych kodeksowi postępowania cywilnego – a zatem o posiedzeniach jawnych (w tym – rozprawach), jak i posiedzeniach niejawnych. Stosownie do art. 357 § 3 kpc z posiedzenia niejawnego nie sporządza się protokołu, a jedynie notatkę – jeśli nie wydano orzeczenia. Niewątpliwie zgodnie z art. 497¹ § 2 kpc nakazy zapłaty w postępowaniu upominawczym są rozpoznawane na posiedzeniu niejawnym. Powyższe rozumienie art. 79 ust. 1 pkt 3 a ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych odpowiada przyjętym przez ustawodawcę założeniom, wynikającym z całej normatywnej zawartości art. 79 ustawy. Intencją omawianej regulacji jest bowiem m.in. to, by zwrot opłaty uiszczonej od pisma następował, jeżeli nie dojdzie do jego merytorycznego rozpoznania, a inne czynności w sprawie będą miały ograniczony zakres, a nadto – by zwrot części tej opłaty miał miejsce, jeżeli merytoryczne rozpoznawanie sprawy będzie miało ograniczony charakter” [1].
Rozważana kwestie nie jest jednak oczywista. I tak, wskazuje się również, że „”Rozpoczęcie posiedzenia” oznacza stadium do wywołania sprawy (art. 148 § 1 w zw. z art. 210 § 1 KPC). Jeżeli zatem powód przed wywołaniem jego sprawy złoży sądowi cofnięcie pozwu (ustnie lub pisemnie), to nabywa prawo do zwrotu połowy opłaty”[2]. Etap wywołania sprawy, co oczywiste, dotyczy natomiast wyłącznie spraw rozpoznawanych na rozprawie. Wskazuje się również, choć na gruncie posiedzeń niejawnych przeprowadzanych na podstawie art. 1481 k.p.c. i na gruncie posiedzeń przygotowawczych, że „Posiedzeniem, na które sprawa została skierowana, jest pierwsze posiedzenie wyznaczone na rozprawę (art. 148 § 1 in fine k.p.c.). Komentowany przepis nie wyodrębnia posiedzeń niejawnych oraz rozprawy, tak jak miało to miejsce w art. 35 ustawy – Przepisy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, dotyczącym tej samej materii. (…). Jednak ukształtowanie nowego rodzaju posiedzeń nie zmienia zasady, że sąd rozpoznaje sprawy w procesie na rozprawie (art. 148 § 1 in fine k.p.c). Wzmacnia to stanowisko okoliczność, że przez „rozpoczęcie posiedzenia”, na które sprawa została skierowana, należy – mimo zmian dokonanych nowelizacją z 4.07.2019 r. – nadal rozumieć moment wywołania sprawy (art. 210 § 1 k.p.c.) (zob. postanowienie SN z 18.02.1982 r., IV CZ 15/82, OSPiKA 1983/1, poz. 6). W przypadku posiedzeń przygotowawczego (art. 2054 § 1 k.p.c.) oraz niejawnego (art. 1481 § 1 k.p.c.) nie można ustalić momentu ich rozpoczęcia w taki sposób. Dlatego zachowuje aktualność pogląd wyrażany przed nowelizacją z 4.07.2019 r., według którego w art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. a u.k.s.c. chodzi o rozpoczęcie pierwszego posiedzenia jawnego, na które sprawa została skierowana (por. uchwałę SN z 29.03.1994 r., III CZP 32/94, por. uzasadnienie uchwały SN z 8.12.2016 r., III CZP 80/16). 69. (…) W rozumieniu art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. a u.k.s.c. pierwszym posiedzeniem, na które sprawa została skierowana, nie jest posiedzenie niejawne wyznaczone celem zbadania bezwzględnych przesłanek procesowych, wymogów formalnych pozwu, właściwości sądu, a czy też przesłanek wydania nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym (art. 4801 § 1, art. 499 § 1 k.p.c) albo w postępowaniu nakazowym (art. 4801 § 1, art. 485 § 1, 2, 21 k.p.c.)”[3]. Podobnie Gonera, w ocenie której „Strona, która poniosła opłatę od pisma, może – cofając pismo – uzyskać zwrot połowy uiszczonej od niego opłaty, jeżeli pismo zostanie cofnięte przed rozpoczęciem posiedzenia, na które sprawa została skierowana, czyli aż do wywołania sprawy („rozpoczęcie posiedzenia” oznacza bowiem stadium do wywołania sprawy). (…) Posiedzeniem, na które sprawa została skierowana (według art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. a), jest pierwsze posiedzenie przeznaczone na rozprawę (por. uchwałę SN z 29 marca 1994 r., III CZP 32/94, LexPolonica nr 300760, OSNCP 1994, nr 10, poz. 189)”[4].
W podobnym tonie wypowiedział się Sąd Okręgowy w Bydgoszczy[5], zgodnie z którym „Cofnięcie pozwu miało miejsce po wniesieniu sprzeciwu i jeszcze zanim Sąd skierował sprawę na rozprawę lub inne posiedzenie, dlatego wbrew stanowisku Sądu I instancji znajduje tu zastosowanie przepis art. 79 ust. 1 punkt 3 litera a) powołanej ustawy, na podstawie którego Sąd ma obowiązek zwrócić połowę uiszczonej opłaty sądowej”, przy czym orzeczenie to zapadło na gruncie nieco innego stanu prawnego, tj. w okresie obowiązywania art. 79 ust. 1 pkt 2 lit. c u.k.s.c., zgodnie z którym sąd z urzędu zwracał ¾ opłaty sądowej w razie uprawomocnienia się nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym.
Mając na uwadze powyższe, na gruncie rozważanego problemu możliwe jest sformułowanie i uzasadnienie 3 rozbieżnych stanowisk, tj. że w przypadku cofnięcia pozwu po wydaniu nakazu zapłaty, ale przed przeprowadzeniem posiedzenia wyznaczonego na rozprawę (wywołaniem sprawy) w przypadku braku możliwości skutecznego doręczenia pozwanemu odpisu pozwu:
- Powodowi należy się zwrot całej opłaty od pozwu na podstawie art. 79 § 1 pkt 1 lit. b u.k.s.c., bowiem dochodzi do cofnięcia pozwu, co następuje przed wysłaniem odpisu pisma drugiej stronie, a za wysłanie odpisu pisma w znaczeniu tego przepisu nie można uznać nieudanej próby doręczenia, a jedynie wysyłkę na prawidłowy adres,
- Powodowi należy się zwrot połowy opłaty od pozwu na podstawie art. 79 § 1 pkt 3 lit. a u.k.s.c., bowiem cofnięcie pozwu następuje po podjęciu próby wysyłki pisma pozwanemu, za którą należy uznać już nieudaną pierwotną próbę doręczenia, przy czym za posiedzenie w znaczeniu art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. a u.k.s.c. należy uznać wyłącznie posiedzenie wyznaczone na rozprawę, a nie posiedzenie niejawne,
- zwrot opłaty sądowej się nie należy, bowiem posiedzenie w znaczeniu art. 79 § 1 pkt 3 lit. a u.k.s.c. obejmuje również posiedzenie niejawne na którym wydany został nakaz zapłaty, a sens art. 79 § 1 wyraża się w tym, aby zwrot opłaty zasadniczo nie należał się w przypadku podjęcia się przez sąd merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy, co ma miejsce w przypadku wydania nakazu zapłaty.
Otrzymanie zwrotu opłaty sądowej w razie cofnięcia pozwu po wydaniu nakazu zapłaty, ale przed rozpoczęciem posiedzenia sądowego wyznaczonego na rozprawę uzależnione jest tym samym od przyjętej przez sąd wykładni przepisów u.k.s.c. i jego poglądu na temat tego, czy przez pojęcie „posiedzenia, na które sprawa została skierowana”, rozumieć należy również posiedzenie niejawne.
Wymaga podkreślenia, że na postanowienie w przedmiocie odmowy zwrotu opłaty sądowej wydane przez sąd I instancji przysługuje zażalenie na podstawie art. 394 § 1 pkt 6 k.p.c.
[1] Postanowienie Sądu Rejonowego Poznań – Stare Miasto w Poznaniu z dnia 2 maja 2020 r., sygn. akt I Nc 196/17.
[2] Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Art. 98–124 KPC. Komentarz prof. dr hab. Andrzej Zieliński, dr hab. Kinga Flaga-Gieruszyńska.
[3] P. Feliga [w:] M. Uliasz, P. Feliga, Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Komentarz, wyd. III, Warszawa 2020, art. 79.
[4] K. Gonera [w:] Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Komentarz, wyd. IV, Warszawa 2011, art. 79.
[5] Postanowienie Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 3 czerwca 2015 r., sygn. akt VIII Gz 71/15.
